Krótka historia miasta
Pierwsze wzmianki pisane na temat grodu Przemyśl, zostały odnalezione w kronice Nestora, który wspomina o wyprawie księcia Wołodara na „Lachów” i wymienia zdobyte grody, min. Przemyśl (981 r.). O czasach najdawniejszych możemy się dowiedzieć dzięki odkrytym na terenie Przemyśla i okolic pozostałościom z tego okresu, takim jak: Cerkiew Wołodara, rotunda, palatium, cmentarzyska.
	NESTOR Redaktor jednego  z najstarszych ruskich latopisów – Powieść minionych lat (Повѣсть времяньныхъ лѣтъ), powstałego ok. 1113 r., w którym Nestor opisał historię Rusi od IX do XII wieku. Powieść zawiera opisy różnych wydarzeń, m.in. przybycia Ruryka na ziemie ruskie, początków Rusi Nowogrodzkiej i rodu Rurykowiczów oraz powstania Wielkiego Księstwa Kijowskiego. Jego latopis zawiera także wiele wiadomości o początkach innych państw, m.in. Polski.
Na początku XI wieku Przemyśl znalazł się w zasięgu działania misjonarzy niemieckich (Brunon z Kerfurtu). Ten fakt znajduje potwierdzenie w odkryciu rotundy i palatium na Wzgórzu Zamkowym. Nawa w kształcie koła o średnicy pow. 11 m. Przechodzi w absydę o średnicy 8 m. Grubość murów przeciętnie wynosi 1,7 m., wejście szerokie na 1,4 m. Palatium prostokątne, szer. 15 m. I długości 34 m., grubość ścian – 2 m. Budowla datowana jest na lata 1018 – 1031. Podobne budowle znajdują się w Gieczu i Ostrowie Cieszyńskim. Zburzona została w drugiej połowie XIII w. Pozostałe ślady działalności różnych kultur i wyznań, to: cmentarzyska na ulicach Grunwaldzkiej, Krasińskiego, Pułaskiego i Glazera. Pochówki w postaci grobów szkieletowych z ułożeniem na wznak. Przy Krasińskiego 7 odnaleziono pochówek z ułożeniem bocznym, świadczącym o zjawisku okultyzmu.         Cmentarzyska datowane są do wieku XII. Na przełomie wieków XII i XIII następuje ożywienie działalności Kościoła, zanikają znamiona obrządków pogańskich. Cerkiew katedralna pod wezwaniem św. Jana w stylu romańskim (na Wzgórzu Zamkowym), trójnawowa, posiadała trzy absydy i dwa wejścia. Cztery filary dźwigały kopułę, która była typowym założeniem XII – XIII wiecznej Rusi. Powstała w latach 1218 – 1225 za biskupa Antoniego, pierwszego biskupa wschodniego. W 1412 roku, cerkiew została zamieniona z polecenia Jagiełły na kościół katedralny obrządku łacińskiego, a następnie rozebrana ok. 1460 roku.      Wokół tej katedry odkryto ok. 80 grobów szkieletowych w drewnianych trumnach, bogato wyposażonych (odnaleziono min. srebrną rękojeść sztyletu).
W latach 80 – tych, w rejonie dworca odkryto pozostałości cmentarne obrządku wschodniego. W jednym z grobów znaleziono miedzianą monetę Ludwika III Węgierskiego. Inne pozostałości na cmentarzyskach: pektorały, krzyżyki oraz miniaturka dzwonu z cyny (znajduje się w muzeum na Wawelu), krzyże liturgiczne z XI wieku, gemma bizantyjska (amulet z heliotropu), na awersie inwokacja poprzedzona znakiem krzyża i głowa meduzy, na rewersie postać Teotokoz (Matki Boskiej) – koniec X początek XI wieku.
Przemyśl był siedzibą książęcego Posadnika. W roku 1067 wyodrębniło się Księstwo Przemyskie, posiadające cechy odrębnego państwa prowadzącego własną politykę wewnętrzną i zagraniczną. Sprawujący władzę Roscisławowicze, w 1147 roku przenieśli swą siedzibę do Halicza. W roku 1194 Księstwo Halickie połączyło się z Włodzimierskim. Sprawujący władzę Daniłło, został koronowany przez legata papieskiego na króla, co spowodowało wzmocnienie znaczenia m. Przemyśla (1253 r.). Około 1218 roku w Przemyślu powstaje biskupstwo wschodnie. Źródła ruskie podają, że Przemyśl otrzymał prawa miejskie w roku 1320 z rąk księcia Lwa II.
W XIV wieku wygasa dynastia Romanowiczów i całe księstwo przechodzi w ręce Piastów mazowieckich, a Bolesław Trojdenowicz przejmuje władzę jako Jerzy II. Przemyśl rozwija się jako ośrodek administracyjny. W roku 1340 utworzono biskupstwo rzymsko – katolickie.								Po śmierci Ludwika Węgierskiego, Przemyśl powraca do Polski.  Od wieku XI do wieku XIV byliśmy pod władztwem ruskim, lecz z rozwijającą się religią wyznania łacińskiego.
Po śmierci Jerzego II, Kazimierz Wielki wkracza do Rusi jako spadkobierca. Niestety, jedyną zdobyczą pozostaje ziemia sanocka. Około roku 1345 przyłączony do Polski zostaje Przemyśl (ziemia przemyska ze Stryjem, Drohobyczem po Sambor, Sanok, Jasło, Leżajsk, Jarosław i Rzeszów). W roku 1349 ziemia przemyska zostaje podporządkowana staroście Rusi. W 1370 roku, Ludwik Węgierski ma w planie podporządkowanie ziemi halickiej Królestwu węgierskiemu i powołuje starostów, min. w Przemyślu. W roku 1372 Stanisław Opolczyk panuje w księstwie halickim. Diecezja przemyska zostaje włączona do prowincji Halicz. Następnie w latach 1378 – 1382 Przemyśl znajduje się pod władaniem węgierskim.
Daty: • 1389 r. – przywilej magdeburski; • 1409 r. – przywilej łęczycki (zwolnienie od obowiązku dawania podwodów pieszych i konnych); • 1424 r. – potwierdzenie dotychczasowych praw oraz nadanie mieszczanom prawa rąbania drzew w lasach królewskich; • 1458 r. – Kazimierz Jagiellończyk – prawo miecza; • 1532 r. – Zygmunt I Stary – prawo nakładania podatku miejskiego w wysokości 3,5 grosza od każdej warki piwa, akwedukta i kanalia – dochód na rozbudowę wodociągów (w XVI wieku w Przemyślu istniało ok. 300 warzelni piwa; • XVI wiek – prawo składu wina (podatek czopowy – 6337 florenów czopowego rocznie); • 1499 r. – uwolnienie na 12 lat od podatków od ról i ogrodów – Przemyśl miastem królewskim.									Spław: - sól kamienna (Stara Sól, Drohobycz) – Sanem spławiano ok. 12000 beczek soli rocznie. Żupy przemyskie zaopatrywały województwa ruskie, bełskie, podlaskie; - zboże (kupcy gdańscy) – jeden kupiec spławiał zboże na 13 szkutach rocznie. Występowanie przebranżawiania się kupców, np. z handlu suknem na handel zbożem; - sukno – w roku 1579 zaimportowano sukna gdańskiego na sumę 1800 złotych (radny miejski zarabiał 10 złotych rocznie). W połowie XVI wieku w Przemyślu było 8 sklepów sukienniczych, zapasy wystarczały do ubrania ok. 2000 osób; - ryby – prawo składu rybnego – ok. 1200 beczek ryb słodkowodnych i ok. 24 beczek śledzi; Bydło: rocznie przepędzano poprzez targowiska ok. 25000 wołów.
Podział mieszczan: - 9% - patrycjusze (bogaci kupcy); - 40% - pospólstwo (rzemieślnicy, kupcy); - plebs (biedota miejska).					W wieku XVI w Przemyślu żyło 18 rodzin żydowskich. W roku 1559 uzyskują one prawo zamieszkania. Żydzi budują synagogę i organizują swój samorząd.  Przykładowy majątek: spadek po zmarłym aptekarzu – 1118 złotych, korale, łyżki złote itp. Rodzina Dobrostańskich w 1573 roku miała bibliotekę liczącą 110 książek.  Mieszczanie przemyscy kolekcjonowali pancerze, miecze, szyszaki w tęsknocie za szlachectwem. Pojawia się dążenie do władzy. Sławni ludzie: Andrzej Wargowski – ukończył Uniwersytet Jagielloński, prawnik i kaznodzieja na dworze królewskim; Stanisław Dybowski – osobisty lekarz Zygmunta III Wazy; Marcin Król z Żurawicy.
Inwestycje w mieście: - rynek; Ratusz Miejski; - 1532 r. – łaźnia miejska; - 1570 r. – papiernia i stolarnia; - budowa Bramy Lwowskiej (Bononi, Włoch z pochodzenia); - rozwój przedmieść: lwowskie, Zasanie, Wilcze (Psarcze); - 174 warsztaty rzemieślnicze – cechy rzeźników, rymarzy, szewców, krawców, piwowarski, kuśnierzy, piekarzy, kowali, czapników, stelmachów, tkaczy, kołodziei itp.; - wiek XVI – 740 domów mieszkalnych opodatkowanych (64 domy żydowskie). W rynku stało 29 domów, w centrum – 132, 7 kościołów, 4 cerkwie, 1 bożnica, 4 klasztory. - XVI – XVII wiek – 3 szpitale, 6147 mieszkańców, służba zamkowa od 100 do 200 osób.				W XVII wieku majatek nieruchomy mieszczan przemyskich zaczyna przechodzić w ręce szlachty i duchowieństwa. Handel i rzemiosło przechodzą w ręce Żydów. W 1644 roku liczba domów żydowskich wzrasta do 100. Upadek handlu i rzemiosła powoduje, że ze 171 domów jest zamieszkałych, a 37 pustych.  W 1660 roku 29 domów stanowi własność szlachecką, dziesięć – duchowieństwa, 84 to domy żydowskie. Ludność spada do 2800 osób.  Najazdy szwedzkie i wojsk Rakoczego niszczą Zasanie i Przedmieście Lwowskie. W roku 1657 wydano sumę 5000 złotych na wzmocnienie murów miejskich. Pożary: 1659 r., 1678 r.; Zarazy: 1641 r., 1652 r., 1676 r.
Klasztory: 1) 1595 – Dominikanie; 2) 1616 – Benedyktynki; 3) 1617 – Jezuici; 4) 1627 – Reformaci; 5) 1678 – Bracia Miłosierdzia; 6) 1685 – Misjonarze.  W końcu XVII wieku liczba kościołów wzrosła do 17, a klasztorów do 10. (1596 – Unia Brzeska).  Wiek XVII – Żydzi przejmują (odkupując) myta, młyny, karczmy, są dzierżawcami czopowego, trudnią się lichwą.  1644 r. – łaźnia żydowska i sieć agentów handlowych.				Uzbrojenie miasta: - dwa działa żelazne; - dwa działa spiżowe; - 80 hakownic; - 70 muszkietów. 1667 r. – Urząd pocztowy. Początek XVIII wieku: 1651 mieszkańców (864 Żydów), 205 domów, w tym 115 chrześcijańskich, ubodzy rzemieślnicy i nieco kupców. Podział wyznaniowy (1890 rok): - chrześcijanie – 16671 osób (47%); - greko – katolicy – 7177 osób (20%); - wyzn. Mojżeszowe - 10998 osób (31%); - inne – 331 osób (1%).
Pod koniec wieku XVIII Przemyśl liczył 5000 mieszkańców, w tym 1500 Żydów. W roku 1772 ratusz zostaje przekształcony na magazyn wojsk rosyjskich. Kontrybucje pochłaniają 12000 złotych. W 1781 roku władze miejskie rozbierają mury miasta z braku środków na ich utrzymanie. Kamienice mieszczańskie w Rynku przechodzą na własność szlachty: Rogalskich, Oświęcimów, Drohojowskich. W 1754 roku powstaje pierwsza drukarnia w Przemyślu (A.Klein). W 1790 roku w Przemyślu wychodzi pierwsze czasopismo: „Zabawki literatów w kompanii pożytecznie bawiących się”. W 1759 roku powstaje pierwsza biblioteka publiczna założona przez Wacława Sierakowskiego. W 1789 roku cesarz Józef II przywraca miastu autonomię (w 1772 zostało ono sprzedane Ignacemu Cetnerowi). Miastem zarządza 20 członków wydziału, spośród których wybierano zarząd miejski. Na czele stał burmistrz, dwóch asesorów, syndyk, kasjer, kontroler i trzy siły pomocnicze.				W zarządzie byli Czesi albo Niemcy (aż do roku 1867 – uzyskanie autonomii przez Galicję). Rada miejska składała się z 36 radnych. Zwierzchność gminna: burmistrz, zastępca i trzech asesorów.  1830 r. – 7500 mieszkańców;  1850 r. – 9500 mieszkańców;  1855 r. – Sąd obwodowy, Prokuratura powiatowa, Dyrekcja skarbu;  1870 r. – 15000 mieszkańców;  1875 r. – Urząd Miar i Wag;  pod koniec XIX w. – ponad 28000 mieszkańców. Nowe zawody: literaci, muzycy, rentierzy (ludzie żyjący z odsetek). Zatrudnienie w handlu i przemyśle – 38% ludności. Następuje zauważalny rozwój budownictwa spowodowany pracami przy budowie twierdzy, rozwija się również komunikacja (wybudowana zostaje linia kolejowa). W roku 1900 Przemyśl liczy 37 000 mieszkańców. Powstaje młyn parowy wybudowany przez Frenkla (willa Frenkla – obecny Bank Śląski.
Ważne daty: - 1815 – rodzina Felczyńskich zakłada odlewnię dzwonów; - 1815 – fabryka maszyn rolniczych Dornwalda (dzisiejsza Polna); - 1830 – organizacja „Wolni Haliczanie”; - 1839 – nieudany zamach na księcia Franciszka Karola; - 1848 – Gwardia Narodowa (Bronisław Kozłowski); - 1863 – Mieczysław Ziębasiewicz (werbuje do Powstania Styczniowego); Ruch robotniczy w Przemyślu; wydawana prasa: - „San”; - „Echa przemyskie”; 1896 - 1916 - „Głos przemyski”; 1898 - 1903 - „Kurier przemyski” 1894 – 1896 - „Gazeta przemyska” 1887 –1894				Szkoły: - 1849 – Szkołę Główną przekształcono na 8 – letnie gimnazjum klasyczne (I L.O.); - 1870 – Seminarium Nauczycielskie; - 1884 – Państwowe Gimnazjum Ukraińskie; - 9 szkół czteroklasowych: 2 męskie, 3 żeńskie i 4 mieszane; - pozostaje nadal 35% analfabetów. Przed I wojną światową Przemyśl liczy 46 000 mieszkańców (1910), na rok 1914 nieoficjalne źródła mówią o 55 000 mieszkańców.